نخل، مقدس و ستودنی

نخل، ایستاده در دل کویر، باشکوه و پایدار، مفید و پرثمر. این‌ها همه نشانه‌های شرافت انسانی قابل ستایش نخل هستند. بیهوده نیست که سال‌ها است از نخل برای مراسم عزاداری ائمه استفاده می‌شود و انسان خودبه‌خود در مقابل این بزرگواری و نیک‌منشی نخل، سر تعظیم فرود می‌آورد و قلبا تحت تاثیر آن قرار می‌گیرد.  نخل در فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف مردم جهان جایگاه ویژه و خاصی دارد؛ این درخت در اساطیر ایران درخت حیات و الهه درختان نامیده شده است. تقدس نخل تاریخچه‌ای دیرینه در فرهنگ بسیاری از کشورها دارد. مردم ایران از دیرباز نخل را مقدس دانسته و برای آن احترام بسیاری قائل هستند. در این گفتار نقش نخل را در فرهنگ‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهیم و ویژگی‌های عجیب و قابل ستایش آن را بار دیگر مرور می‌کنیم.

نقش درخت نخل و خرما در  فرهنگ و سنت کشورهای مختلف

درخت نخل دارای ویژگی‌های بارزی است که آن را از درخت‌های دیگر متمایز می‌کند. درخت نخل از تیره خرماسانان است و یکی از انواع آن نخل خرما است. نخل ویژگی‌های عجیب و جالب توجه زیادی دارد که به‌خاطر آن‌ها جایگاهی ویژه در فرهنگ و سنت کشورهای مختلف پیدا کرده است. مردم این کشورها به نخل فقط به عنوان یک درخت نگاه نمی‌کنند، بلکه برای آن ارزش و احترامی مانند یک انسان قائلند. فلسفه تقدس و جایگاه خاص درخت نخل در فرهنگ کشورهای مختلف متفاوت است.

نقش نخل در فرهنگ و سنت ایران

در کشور ما شهرهای زیادی نخلستان دارند؛ علاوه بر شهرهای جنوبی که نخلستان‌های بزرگ و گسترده‌ای دارند در استان‌های دیگر مانند کرمان، یزد، کرمانشاه و… هم نخلستان‌های زیادی وجود دارد. این موضوع سبب شده است که نخل به عنوان یک موجود ستودنی به قلب و ذهن بسیاری از مردم ایران راه یابد. مردمان جنوب ایران معتقد هستند که نخل به انسان شباهت زیادی دارد؛ به همین خاطر با آن مانند انسان برخورد می‌کنند. اگر نخل ماده‌ای ثمر ندهد او را تهدید می‌کنند، هنگام مرگ نخل برایش سوگواری می‌کنند و برای او احترام زیادی قائل هستند. حالا سوال این است که چرا مردم جنوب ایران معتقدند نخل مانند انسان است و با آن مانند انسان برخورد می‌کنند. برخی از ویژگی‌های مشترک انسان و درخت نخل عبارتند از:

• نان آوری

یکی از دلایل قداست نخل خرما در فرهنگ ایران‌زمین نقش نخل خرما در تامین معیشت مردم است. نخل خرما در تولید غذا، دارو و صنایع‌دستی کاربرد دارد و مانند یک سرپرست در اقتصاد خانواده نقش ایفا می‌کند. یکی از دلایل مهم ستایش نخل خرما در سنت مردمان جنوب همین بخشش و سخاوت نخل است که به تامین و تداوم حیات در این مناطق کمک شایانی می‌کند.

• خصایص شبه انسانی

برخلاف تمام درختان دیگر اگر سر نخل بریده شود درخت زنده نخواهد ماند؛ این ویژگی از شباهت‌های مرموز نخل به انسان است. جالب است بدانید در سر نخل ماده‌ای شیره‌ای وجود دارد که به زبان محلی به آن کچ گفته می‌شود و درست مانند مغز آدمی است. از ویژگی دیگر شبه انسانی نخل می‌توان به بلوغ ۱۶ ساله و دندان انداختن نخل ( انداختن توختک) در دوران کهن‌سالی اشاره کرد.

به طور خلاصه نخل در فرهنگ و سنت مردم ایران نماد ایستادگی و پایداری، سخاوت و بخشش، آزادگی و عزت، حیات و جاودانگی، تقدس و پاکی است.

نقش درخت نخل در فرهنگ و سنت مردم دیگر کشورها

• در مصر باستان درخت نخل نماد ابدیت و جاودانگی است. در فرهنگ مردم مدیترانه نخل نماد صلح و جاودانگی است.
• در نشان رسمی کشور قطر تصویری از نخل وجود دارد و این موضوع نشان‌دهنده توجه ویژه مردم این کشور به درخت نخل است. در قطر درخت نخل نماد سرافرازی، سربلندی و غرور است. در سال‌‌های اخیر، کشور قطر کوششی مبنی بر ثبت نخل در لیست آثار فرهنگی غیر ملموس یونسکو داشته است.
• در یونان باستان درخت نخل نماد پیروزی است. در پیشینه این کشور آمده است که در گذشته به ورزشکاران پیروز نخل اهدا می‌شد؛ چون نخل در این کشور نماد پیروزی و سروری به حساب می‌آید.
• در روم باستان هم درخت نخل نشان‌دهنده پیروزی و صلح است. مردم این منطقه معتقدند نخل نماد پیروزی است و چون پیروزی به معنای خاتمه رقابت و نزاع است نخل نماد صلح هم هست.
• در کشورهای آفریقایی و برخی کشورهای قاره آمریکا هم درخت نخل و نخلستان‌ها بسیار باارزش و مهم تلقی می‌شوند. در فرهنگ و سنت این مردم درخت نخل نماد پیروزی و صلح و آرامش است.

نقش خرما در باورهای دینی و اعتقادات پیروان ادیان مختلف

دین اسلام

برای پیروان دین اسلام خرما یک میوه مقدس است. درباره میوه خرما در قرآن مطالب بسیاری بیان شده است که این موضوع نشان‌دهنده ارزش غذایی ویژه و خاص میوه درخت خرما است. مسلمانان درخت نخل را نماد بهشت و خرما را یک میوه و هدیه از بهشت می‌دانند. در ادامه دو نمونه از مراسمات خاص مسلمانان در رابطه با درخت نخل و خرما را شرح می‌دهیم که نشانه اهمیت ویژه این درخت و میوه آن در زندگی مسلمانان و نقش شاخص آن در باورهای دینی آنان است.

مراسم نخل گردانی

مراسم نخل گردانی نوعی عزاداری در سوگ امام حسین علیه السلام است که در شهرهای زیادی مانند یزد، کاشان، سمنان، خمین و… برگزار می‌شود. مسلمانان معتقد هستند که چون پیکر امام شهیدان بر روی شاخه و برگ‌های درخت نخل جابه‌جا شده است، این درخت درختی مقدس است و در مراسم خیمه‌گردانی از چوب درخت نخل تابوت‌های نمادین می‌سازند و با حمل این تابوت‌ها به سوگواری سرور و سالار شهیدان می‌پردازند.

 جشن نخل خرما در قشم

در فرهنگ مردم جزیره قشم چون خرما نقش اساسی در تامین معاش مردم منطقه دارد و بیشتر مردم درآمدشان را از طریق خرما و محصولات جانبی درخت نخل مانند حصیر بافی، لیف بافی و… و محصولات مشتق شده از خرما مانند شیره خرما و سرمه خرما و… به دست می‌آوردند جشن خرما برگزار می‌کنند. در فرهنگ مردم قشم و دیگر مناطق جنوبی کشور درخت خرما نماد زندگی است آن‌ها معتقد هستند اگر کسی نخل پیر و فرسوده‌ای را قطع کند، مرتکب گناه بسیار بزرگی شده است. چون درخت نخل مقدس است و باید برای آن احترام ویژه‌ای قائل شد، چون مقدسات بخشی از اعتقادات افراد هستند حفظ آن برای مردم اهمیت ویژه‌ای دارد.

مسیحیت

مسیحیان در یک‌شنبه قبل از عید پاک، یک‌شنبه خرما با همان جشن شعانین برگزار می‌کنند. در آیین مسیحیت اعتقاد بر این است که  هنگام ورود عیسی مسیح به اورشلیم مردم با شاخه‌های نخل به استقبال وی رفته و به همین دلیل جشن شعانین را در یک‌شنبه پاک برگزار می‌کنند.

یهودیت

در آیین یهودی جشنی به نام جشن سوکوت برگزار می‌شود که در یهودیان در خیمه‌هایی به نام سوکا به عبادت می ‌ردازند. سقف‌های سوکا به وسیله شاخه و برگ‌های درخت خرما ساخته می‌شود. یهودیان معتقدند که در تورات از نخل خرما به عنوان درخت زندگانی بنی اسرائیل یاد شده است.

سخن پایانی

درخت نخل و میوه آن در باور و افکار تمام مردم آسیا و بخش‌هایی از قاره آفریقا و آمریکا اهمیت ویژه‌ای دارد. در بیشتر این کشورها نخل به عنوان یک نماد شناخته می‌شود و تاثیر عمیقی بر باورها و افکار و اعتقادات افراد دارد.